गठबन्धनलाई ‘गलपासो’ : सत्ता टिकाउनु कि आफ्नो अडान? ‘मालदार मन्त्रालय’मा नेपाल नेतृत्वको एकीकृत समाजवादी र जनता समाजवादी पार्टी, नेपालले दाबी गरेपछि मन्त्रिपरिषद् विस्तार हुन सकिरहेको छैन। ....... अर्कोतिर देउवाले सरकारमा महन्थ ठाकुर नेतृत्वको लोकतान्त्रिक समाजवादी पार्टी (लोसपा) लाई सहभागी गराउन पहल थालेपछि गठबन्धनमा गडबडी आएको हो। ‘महन्थ ठाकुरको पार्टी पनि सरकारमा सहभागी गराउने भन्ने छ देउवाको विचार। उहाँको पार्टीलाई पनि सरकारमा सहभागी गराएपछि फेरि भागबण्डा कसरी मिलाउने भन्नेबारेमा कुरा मिलेको छैन,’ माओवादी केन्द्रका एक नेताले भने। ..... एमसीसीका विषयमा गठबन्धनमा मतभेद देखिएपछि जसपाले भने एमसीसी सम्झौताका बारेमा नागरिकको सुझाव लिन माग गरेको छ। ........ ‘एमसीसी आम नागरिकले पढ्न पाउने गरी नेपाली र अंग्रेजीमा निकाल्ने र संसदमा तीन दिनसम्म कमेन्ट गर्न पाउने गरी सुझाव लिने र त्यो सुझावको आधारमा राष्ट्रिय सहमति बनाएर पास गर्नुपर्छ। त्यसको दोष, लाभ सबै जनताको विषय भइसकेपछि भ्रमहरु जो छ त्यो पनि चिर्नुपर्छ। त्यसमा भएका कमीकमजोरी सच्याउनुपर्छ।’ ......... देउवा नेतृत्वको सरकार गठन भएपछि प्रधानमन्त्री निवास बालुवाटारमा बसेको गठबन्धनको पहिलो बैठकमै राष्ट्रिय जनमोर्चाका अध्यक्ष चित्रबहादुर केसीले एमसीसी अघि सारे भण्डाफोर गर्ने चेतावनी दिएका थिए। ......... गठबन्धनले तयार पारेको संयुक्त सरकारको न्यूनतम साझा कार्यक्रममा एमसीसीबारे उल्लेख गरिएको छैन। संविधान संशोधन, सन्तुलित परराष्ट्र नीति, शान्ति प्रक्रियाको पूर्णता लगायतका विषयलाई साझा कार्यक्रममा प्राथमिकता दिइएको भए पनि एमसीसीलाई उल्लेख नगरिएको हो।
शक्ति राष्ट्रको कूटनीतिक उल्झनमा फस्यो नेपाल धामीको घटनामा भारतीय विदेश मन्त्रालयका प्रवक्ताले सञ्चारमाध्यमबाट मात्र कुरा सुनेको र औपचारिक रूपमा कुनै जानकारी नभएको बताइसकेका छन् । ....... चीन सरकारको मुखपत्र ग्लोबल टाइम्समा नेता जीवनबहादुर शाहीमाथि अमेरिकीबाट परिचालित रहेको भनी लगाएको लान्छानाको निन्दा गरेको थियो । ग्लोबल टाइम्सले समाचारमा कांग्रेस भारत समर्थित पार्टी रहेको भन्ने समाचार प्रकाशन गरेको थियो । ........ चीनसँगको सीमा विवादको सम्बन्धमा सरकार बढी सक्रिय (प्रोएक्टिभ) भएको धेरैको बुझाइ छ । यसमा चीनले कुनै औपचारिक प्रतिक्रिया नदिएपनि सम्बन्धमा भने चिसोपना आउन सक्ने आकलन सार्वजनिक वृत्तमा छ । ........... एमाले नेता शंकर पोखरेल भन्छन्, ‘तर कृत्रिम सीमा विवादका विषयमा भने सरकार निकै साहासी देखियो । यो कूटनीतिक असफलता हो ।’ भू-राजनीतिक अवस्थितिले पनि चीन र भारतसँग मैत्रीपूर्ण र सन्तुलित कुटनीतिक सम्बन्धको कुरा सात समुद्र पारीको मुलुक अमेरिकाले दिन लागेको सहयोग स्वीकार गर्ने विषयमा समेत उठेको छ । ........ अमेरिकाले २०६७-६८ मा मिलेनियम च्यालेन्ज कर्पोरेसन (एमसीसी)को ‘थ्रेसहोल्ड’ कार्यक्रममा छनौट गरी विधिको शासन, आर्थिक स्थायित्व, मानव अधिकार, छात्रा शिक्षा लगायत दर्जनौं सूचकका आधारमा आर्थिक विकासका व्यवधान हटाउन विद्युत् प्रसारणलाइन आयोजना र सडक स्तरोन्नति आयोजनामा ५० करोड अमेरिक डलर सहयोग गर्ने भयो । ........ पूर्व प्रधानमन्त्री बाबुराम भट्टराईदेखि तत्कालीन मन्त्रिपरिषदका अध्यक्ष खिलराज रेग्मी, सुशील कोइराला, केपी शर्मा ओली, पुष्पकमल दाहाल, शेरबहादुर देउवा सबैले यसलाई अघि बढाउँदै ल्याए । लगानी सम्बन्धी मूल सम्झौता भने यसअघि शेरबहादुर देउवा प्रधानमन्त्री हुँदा भएको थियो । अहिले पुनः देउवा नै प्रधानमन्त्री छन् । .......
संसद्मा कार्यसूचीमै नआएको र बाहिर सबैभन्दा बढी हंगामा गरिएको अमेरिकी सहयोग परिचालन सम्बन्धी उक्त सम्झौतामाथि यथार्थ भन्दा बढी भ्रामक सूचना फैलाएर उक्त सहयोग विरोधी भावना फैलाइएको छ ।
सत्ता पक्षमा रहने, सत्ताभित्रै प्रतिपक्षमा रहने र प्रतिपक्षमा रहनेले विगत ३ वर्षदेखि सबैभन्दा बढी गिजोलेको र सबैभन्दा बढी बहस भएको एमसीसीलाई आज पर्यन्त रहस्य बनाएर राखिएको छ । .............. सम्झौताका सबै विषयवस्तु खुलस्त पारिसक्दा पनि ‘विटविन द लाइन्स’ अनि ‘बिहाइन्ड द सिन’ भनेर गरिने राजनीतिक उद्देश्यप्रेरित प्रचारले कूटनीतिमा नेपालले आफ्नो ‘पोजिसन’ गुमाउने र समाजलाई दिग्भ्रमित बनाएर शक्ति राष्ट्रहरूलाई खेल्न मलिलो मैदान सिर्जना गर्ने काम भएको पूर्व अर्थ तथा परराष्ट्र मन्त्री डा. रामशरण महत बताउँछन् । ........‘चीन र रुसको छिमेकमा रहेको मंगोलियाले एमसीसीसँगका दुईओटा सहायता (कम्प्याक्ट) कार्यान्वयन गरिसकेको छ । भू–राजनीतिको मुद्दा त्यहाँ देखिएन,’ महतले भने, ‘विशुद्ध विकास सहायतालाई समेत अति राजनीतिकरण र दुष्प्रचार गरेर मुलुकलाई कमजोर पार्ने प्रयास भइरहेको छ ।’
नेपाललाई डुबाउने भारतको डरलाग्दो निर्णय भारतको केन्द्र सरकारले नेपालको कोसी ब्यारेजमा बर्खाको पानी जम्मा गरी हिउँदमा उसको मेची नदीमा मिसाउने बृहत् योजना स्वीकृत गरेको छ । नेपालको मेची नदी भारतको महानन्दामा मिसिन्छ । यसबाट भारतमा बाढी नियन्त्रण हुने र सुख्खायाममा नियन्त्रित पानीले उसको दुई लाख हेक्टरभन्दा बढी जमिनमा सिंचाइ गर्ने योजना छ । डुबान र नदी कटानको समस्या भने नेपालले झेल्नुपर्नेछ । ....... नेपालको कोसी ब्यारेजमा पानीको क्षमता बढाई त्यसबाट ५७३ क्यूमेक्स पानी पूर्वी कोशी मुख्य नहरमार्फत् भारतीय भूमिमा पर्ने मेची नदीमा मिसाउने (रिभर लिंकिङ) योजना छ । यसका लागि भारतीय केन्द्र सरकारले ४९ अर्ब रुपैयाँ स्वीकृत गरेको ......... कोसीको अतिरिक्त दुई अर्ब पाँच करोड घन मिटर पानी महानन्दा नदी बेसिनअन्तर्गतको मेची नदीमा मिसाउने भारतीय योजना छ । जूनदेखि अक्टोबरसम्म वर्षाको बाढी जम्मा पारी बिहारको अररिया, पूर्णिया, किसानगञ्ज र कटिहारको सिंचाइको आवश्यकता परिपूर्ति गरिने उल्लेख छ । ........ यसबाट बिहारका यी चार जिल्लाको २ लाख १० हजार पाँच सय १६ हेक्टर जनिमा सिंचाइ सुविधा पुग्नेछ । यो पानी उसले विद्यमान संरचना (पूर्वी कोसी मुख्य नहर) बाट लैजाने र नहरको अन्त्यदेखि मेची नदीसम्म ४१.३० किलोमिटर थप नहर बनाइने मिसाइने उल्लेख छ । ‘यो योजनाको अन्य मुख्य उल्लेखनीय फाइदामा कोसी नदीको तल्लो तटीय क्षेत्रमा बाढी नियन्त्रण हो ........ नेपालसँग हालसम्म कुनै परामर्श र जानकारी नदिईकन स्वीकृत भएको यो योजनासम्बद्ध उसका सरोकारवालाहरुको बैठकले कोशी गण्डक संयुक्त, समितिलाई यससम्बन्धी जानकारी दिइएको जनाएको थियो । नेपाल र भारतबीच सम्पन्न कोसी र गण्डक सम्झौताअनुसार यसको कार्यान्वयनमा देखापरेका समस्या समाधान गर्ने दुवै मुलुकको प्रतिनिधित्व हुने गरी ‘कोसी गण्डक संयुक्त समिति’ अस्तित्वमा छ । ........ यो योजना उसले पाँच वर्षभित्र पूरा गर्ने भनेको छ । ........ भारतले पानी भएको क्षेत्रबाट नभएको क्षेत्रमा आपूर्ति गर्न बहुचर्चित एवं विवादास्पद ‘रिभर लिंकिङ प्रोजेक्ट’ लागू गरेको छ । यो प्रोजेक्टअन्तर्गत पहिलो रिभर लिंकिंङ मध्य प्रदेशको केन–बेटवा हो । पानी धेरै भएको केन नदी मध्य प्रदेशमा पर्छ भने बेटवा उत्तर प्रदेशमा । ......... नेपालले पनि सुनकोसी १ र २ गरी बृहत् बाँधयुक्त जलविद्युत् आयोजना अध्ययन गरिरहेको छ । यी दुई आयोजना कार्यान्वयन भएमा सुनकोसीको बर्खायामको सबै पानी थुनी भारतको बाढी नियन्त्रणलाई निकै सघाउ पुग्ने नेपालको जलस्रोत क्षेत्रका अधिकारीहरु बताउँछन् । ......... भारतीय सरकारी कम्पनी सतलजले अरुण तेस्रोमा ९०० मेगावाटको जलविद्युत् आयोजना निर्माण गरिरहेको छ । यसले पनि बर्खायामको पानी छेक्छ । ‘सुनकोसी, तमोर अरुण नदीमा ठूला बाँध बनाएपछि भारतलाई कोसी उच्च बाँध बनाउनै पर्दैन,’ सिंचाइ मन्त्रालयका एक अधिकारीले इकागजसित भने, ‘उसको सप्तकोसी उच्च बाँध नबनाइकन बर्खायामको बाढी नियन्त्रण र हिउँदयामको अमृतसमान पानी लैजाने योजना छ । यी तीन प्रमुख नदीको पानी नियन्त्रण गर्न सकिने हुन्छ ।’ ....... भारतले नेपाललाई कोसीका दुवै तटबन्ध मर्मत गरी ‘बलियो पारिदिने’ अनौपचारिक प्रस्ताव पनि गरेको छ । नेपालले यो प्रस्ताव स्वीकार गरेमा कोसी क्षेत्र डुबान र कटानको चपेटामा पर्ने निश्चित छ । भारत स्वयंले पनि कोसी ब्यारेजको पन्ड लेभल (पानीको परिमाणयुक्त तह) बढाउनुपर्ने उल्लेख गरेको छ । भारतले बलियो पारिदिने भनेको यही तटबन्ध २०६४ सालमा फुटेर सुनसरीमा ठूलो जनधनको क्षति भएको थियो । कोसी सम्झौता अनुसार तटबन्ध मर्मत तथा ब्यारेज सञ्चालन भारतीय नियन्त्रणमा छ ।
बढ्यो दिल्लीमा चासाे विपक्षीसँग 'डिल' गर्न आवश्यक छैन, कूटनीति सिक्नुहोस : भारतीय नेता उनले राष्ट्रपति तहबाट भएको पत्राचारको विषयलाई सत्तारुढ दलले गम्भीर रूपमा लिएको र कार्यकारी प्रमुख तहमा हुनुपर्ने काम आलंकारीक राष्ट्रपतिको तहमा किन भयो भन्दै जिज्ञासा राखेका थिए । ....... चौथाईवालेले चीनबाट नेपाल खोप आउने भएपछि यो तहको राजनीति भएको हो ? भन्दै गम्भीर आपत्ति जनाएको पनि स्रोतको दाबी छ । नेपालले साच्चै अब राष्ट्रपति तहमा नै छलफल र पत्राचार गर्ने हाे त भन्दै उनले कूटनीतिक ठट्टासमेत गर्न भ्याएका थिए । 'प्रधानमन्त्री नरेन्द्र माेदीसँग गफ गर्ने कानुनी आधार नभएर त्यस्तो पत्राचार भएको हो त?' चाैथाईवालेको प्रश्न थियो । ...... राजदूत आचार्यले भारतीय विपक्षी दल कांग्रेससँग पनि छलफल गरेको र सरकारले खोप उपलब्ध गराए आफूले विरोध नगर्ने सुनाए । जवाफमा चौथाईवालेले अबको २० वर्ष बीजेपी नै सत्तामा रहने भएकाले नेपालले सिधै आफूहरूसँग कुरा गर्न सुझाउँदै भने, 'यति बलियो कार्यकारी हुँदाहुँदै छिमेकीले विपक्षीसँग कुरा गर्न आवश्यक छैन । महामारीको समयमा सहयाेगको निर्णय सरकारले नै लिने हो । त्यसकारण सिधा कार्यकारी तहमा नै 'डिल' गर्न उपयुक्त हुन्छ ।' ........ यद्यपि बीजेपी नेता चौथाईवालले नेपालको पछिल्लो राजनीतिक घटनाक्रम नेपालको आन्तरिक मामिला भन्दै विदेश मन्त्रालयकै धारणा दोहोर्याएका थिए । नेपालको घटनाक्रमलाई भारतले नजिकबाट नियालेको तर त्यो आन्तरिक मामिला भएको भारतीय विदेशमन्त्रालयको भनाई थियो । राजनीतिक घटनाक्रमबारे चोथाईवालेको धारणा पनि भारतीय विदेश मन्त्रालयको जस्तै रहेको राजदूत आचार्यले स्पष्ट पारे । ....... राजदूत आचार्य र बीजेपी नेता चौथाईवालेबीचको भेट अन्तराष्ट्रिय बीपी चिन्तन प्रतिष्ठानका अध्यक्ष सन्दीप रानाको पहलमा भएको थियो । राना स्वयं पनि भेटमा सहभागी थिए । चौथाईवालेलाई रानाले नै नेपाली दूतावास लिएर आएको दूतावास अधिकारीले बताए ।
